تقسیم بندی مزاج و طبایع در طب سنتی

انواع مزاج ها

در طب اسلامی شانزده نوع مزاج داریم:

نوع ساده به چهارصورت است ( با فزونی یک قوه بر سه قوه ی دیگر)

1ـ سودا ( سرد و خشک)

2ـ صفرا ( گرم و خشک)

3ـ بلغم (سرد و تر)

4ـ دم ( گرم و تر)

نوع مرکب هم به صورت های دوازده گانه ی زیر است( با فزونی دو قوه بر دو قوه ی دیگر)

1ـ سودایی صفرایی ـ سودایی بلغمی ـ سودایی دموی.

2ـ صفرایی سودایی ـ صفرایی بلغمی ـ صفرایی دموی.

3ـ بلغمی صفرایی ـ بلغمی سودایی ـ بلغمی دموی.

4ـ دموی سودایی ـ دموی صفرایی ـ دموی بلغمی.

3ـ اخلاط

    خلط، رطوبتی است که در بدن مردم روان است و موضع اخلاط رگ هاست و تولد اخلاط از غذاهاست و بعضی خلط ها نیک می باشد که آنها را طبیعی می گویند و آن بدل مایتحلّل می شود و بعضی از آنها بد باشد و آن را ناطبیعی گویند و حق او آن است که از بدن بیرون شود.

اخلاط چهار است: خون ، بلغم، صفرا و سوداء .

    فاضل ترین اخلاط خون است و تولد آن در جگر باشد و طبع او گرم و تر است و آن دوگونه است: طبیعی و غیر طبیعی.خون طبیعی رنگ او سرخ است و بوی آن خوش است و طعم آن شیرین و قوام آن معتدل باشد، غیرطبیعی دو نوع بود: یکی آن که مزاج او گرم تر از آن است که باید باشد و یا سردتر و یکی دیگر این که صفرا یا سوداء یا بلغم با او آمیخته باشد.

    بلغم دو گونه است: طبیعی و غیرطبیعی. طبیعی آن است که  او را، استعداد آن باشد که دروقتی دیگر پخته شود و خون گردد از آن جهت که او خونی است ناپخته و طعم آن شیرین است و در مقایسه با صفرا یا خون، سرد است، و درمقایسه با بدن سخت سرد نباشد؛ و غیر طبیعی چهار است: شور و شیرین و این دو گرم است و شور گرم تر است و ترش و زجاجی که هر دو سرد است و زجاجی سردتر است.

    صفرا دوگونه است: طبیعی و غیر طبیعی. طبیعی کف خون است و رنگ آن سرخ و طعم آن تلخ و تیز است، طبع آن گرم و خشک است و تولد آن در جگر است؛ غیرطبیعی چهارگونه است: صفرای مایی آن است که رطوبتی رقیق با آن آمیخته شده است. صفرای مخی آن که رطوبتی غلیظ، مانند زردة تخم مرغ با آن آمیخته شده است. صفرای کرّاثی که به رنگ گندنا می ماند و تولد آن صفرا در معده است. صفرای زنگاری و آن در غایت گرمی است و این صنف از صفرای غیرطبیعی به زهرها و سموم می ماند.

سوداء و آن دوگونه است: طبیعی و غیرطبیعی. سودای طبیعی، ته نشین خون طبیعی است، بدین سبب غلیظ تر از خون است و طبع او سرد و خشک است و طعم آن ترش است، غیرطبیعی چهارگونه است که از احتراق و سوختگی اخلاط چهارگانه متولد می شود وآن را مرّة سودا گویند که آن را حدّت و جوشیدنی باشد و چون برزمین افتد، مگس نزدیک او نشود، احتراق ، سوختگی و کیفیت آن هلاک کننده است.  1

    در طب اسلامی که برانگیخته از آیات و روایات است به چگونگی برنامه ریزی برای خوراک و استراحت و حتی پوشاک روزانه پرداخته شده است و از آن جا که بسیاری از بیماری ها ناشی از تغذیة نامناسب است، لذا به مزاج و پیدایش امراض توجه خاصی شده است، با دقت در آیات قرآن بحث مزاج کاملاً مشهود است به عنوان مثال به چند مورد اشاره می کنیم.

"وَ یُسْقَوْنَ فیها کَاساً کانَ مِزاجُها زَنْجَبیلاً؛ و از جام هایی که طعم زنجبیل دارد، نوشانده می شوند.2"

" وَ مِزاجُهُ مِنْ تَسنیمْ؛ ترکیب طبع آن شراب ناب از عالم بالاست. 3"

3ـ1ـ علائم طبایع چهارگانه در حالت سلامت بیمار

     بطور کلی هفت نوع حالت بربدن انسان مستولی می شود که پنج حالت آن سلامت است که چهار حالت سلامتی با غلبه یک خلط است و یک حالت تعادل کامل است و یک حالت بیماری و غلبه ی چهار خلط و یک حالت بیماری غلبه یک خلط در یک یا چند اندام است.

در این جدول ما می خواهیم عناوین اصلی مشخص کنندة غلبة خلط یا اخلاط متعدد را به صورت تیترگونه بیان کنیم تا هر کس بتواند به طور نسبی وضعیت مزاجی خود را بیان کند و یا بر اساس آن به سادگی مزاج دیگران را تشخیص دهد.

---

) بهروز ایمای، گنجینة بهارستان،84تا861

) قرآن کریم، سوره انسان(76) ، آیه 172

) همان، سورة مطففین (83) ، آیة 273